Par la lea

Par la lea (Lungo il viale), edizione numerata in dialetto vercellese e con traduzione italiana dell’autore, 3 voll., Vercelli 1982. Volume I: testo in dialetto; volume II: Süplement; Volume III: traduzione italiana.

Come illustra il lungo sottotitolo (Na cursa ‘ntal temp da la fin dl’eutsent al neufsentsinquanta ‘ntla Bassa Varsleisa e ‘n Argentina: Lungo il viale. Una corsa nel tempo dalla fine dell’Ottocento al Novecentocinquanta nella bassa vercellese e in Argentina), questo libro è ispirato alla figura e alle vicissitudini del padre di Nino, Luigi (Lüisin, Caresana 1892 – Vercelli 1962), che l’autore immagina, ormai anziano, ricordare le tappe salienti della sua movimentata e faticosa vita, dall’infanzia a Caresana, agli anni passati come emigrante in Argentina, dal 1912 al 1917 e poi ancora dal 1930 al 1932, al trasferimento a Vercelli.

Il racconto è seguito da un “Süplement da stórii dla stala, ad gieuc ch’as custümava, d’üsansi ‘ntal travài da meis-da-bos-c, ‘d canson dal temp, ad tiriteri, ‘d pruerbi e via cusì e na bela brancà d’espression particular” (appendice di storie della stalla, di giochi che si usavano, di usanze nel lavoro da falegname, di canzoni del tempo, di tiritere, di proverbi e così via e una bella raccolta di espressioni particolari). “[Le favole] le ho scritte nel dialetto di Caresana -… perhè quelli che le raccontavano parlavano questo dialetto; e io non ho voluto far loro torto scrivendole direttamente in lingua.” (dall’Introduzione al Süplement).

Dal Süplement:

Storia dal tre uchëti

I era na vota tre uchëti. Ia stavu vlong la riva d’in bel a-stagn ‘ndùa i rivava na rusa grossa che peu l’andava ‘press fin al fiüm d’ad là dal bos-c. I era l’aqua pulida e ciara mè na spéć.
So mama j fava semp i acmandi: «Quand i fèi al bagn, ‘ndè nen dla part dla stagn ‘ndùa la rusa la ven feura par andé ‘ncù ‘pres: i è na curent forta che, prüma ch’av nu ‘ncorśi, ‘v trovi ‘ntal bel mes dal bos-c; e lì i pudrìi ‘ncuntré ‘l magu».
I uchëti j davu da ment. Ma j vgniva veuia semp da pü d’andé vëghi mè l’era propi. E, ‘n dì ‘pres l’àut, ai passavu semp pü riva ‘l post pruibì.
‘N bel dì i han andà finì propi tacà: la rusa l’era lì a dùi pas; la smiava tranquila, mè la stagn. I han uarda-si dos ad poc; e peu iün-a l’he tacà dgi: «Ma smia ch’ai nu sia mia ‘d curent… »; e l’àutra: «E püra la mama l’he dić da nen andé, ch’ai è parìcul… »; e la tersa: «’S pudrìa pruvé ‘ndé vëghi, mac an poc… ».
I han uarda-si ‘ncù dos; peu iün-a l’he ‘cminsà ‘ndé ‘ngnen an tuchitin; l’àutra l’è ‘ndàji ‘pres; e la tersa, par nen essi da menu, l’he pià l’andi ‘nca cëla e l’è passàji ‘ngnen a tüti dui.
«Ma s’a l’è tranquila mè tüt, sa rusa…», l’he dic la prima; «L’è mei che ‘l nos a-stagn…», l’he cumentà l’àutra; «Ma ‘lura ‘nduma ‘pres», l’he cumpletà la tersa, passandji davanti a tüti e dui.
E i han andà ‘ngnen par an bel poc.
Quand che menu ‘s lu spiciavu i han vüst che la rusa la girava dop ‘véi passà dal pianti grossi ch’ai tucavu quasi l’aqua con i so ram carià ‘d feuii. E, pen-a dop al gir, i era di priucon antal bel mes: l’aqua l’acminsava fe di sàut e ‘s bütava curi.
«La curent! La curent!», i han crià tüti e tre ‘nsema. «Scapuma!…»; «Sautuma ‘nsla riva…!»; «Prëstu, fin ch’ai suma ‘n temp!»
E, dandji ‘ndren cun al pioti e cun i ali, slunganda ‘l col pü ch’ai pudivu e cun al bec spalancà, a la fin i han stać bon-i rivé ‘ntal süć.
I avu ‘ncù nen fać des pas ch’ai han santì na vuson-a – ch’a la gniva da ‘n s’na pianta riva lur –: «Uchëti, ‘ndùa i andèi?».
I han uardà ‘n sü tüti e tre, pin-i ‘d pagüra: sa s-ciarava ‘nciün. E ‘lura la prüma, fandsi curagi pü ch’a la pudiva, l’he rispundì: «Chi l’è ch’an ciama?». E la vuson-a: «I son al magu; i veul savéi ‘ndùa i andéi.».
E la seconda, fandsi curagi ‘ncù da pü, l’he dić la prüma roba ch’a l’è gniji ‘n ment: «I anduma spusaji.».
E la vuson-a là sü: «Va ben: ‘ndé püra; ma quand i gnirèi ‘ndarera, i devi purtemi i culàndar. Guai a vuiàutri s’am ju porti nen.».
E la tersa, traminda mè na feuia, l’he sübi dić: «Sì sì: stra tranquil ch’at ju portruma.».
E via ch’ai han andà.
‘Ntant al pianti ia dvantavu semp pü àuti, semp pü s-ciassi; e ‘l santé ‘l gniva semp pü strëć, fin ch’a l’è scumparì dal tüt.
‘N bel mument la prüma l’he dić: «L’è mei piantela lì d’andé ‘pres…»; e la seconda: «I è parìcul da perdsi…»; e la tersa, pronta: «’N cunven turné ‘ndarera sübi…».
Va e va, dop an poc i han santì ‘ncù ‘l burdel dla rusa. Ia stavu ‘ncù pensanda mè i avrìu duü fe par sautéji ‘ndren par turné ‘ntal so bel a-stagn, quand i han santì cula vuson-a ‘d prüma: «Uchëti, i son al magu. I èi purtami i culàndar? ». E lur, tarminda tüti e tre: «Oh, povri nui! I una smantia-si.». «Ah sì! ‘Des av ranġ mi par al festi» l’he crià ‘l magu. E l’è sübi büta-si gni śü dla pianta.
‘Lura sì ch’ai han vüstlu: mè l’era brüt! Chi sa mè l’era catif. «Gambi, ‘iüteni!», i han sclamà; e via ‘d cursa tüti e tre.
E ‘l magu dre, ‘d cursa ‘nca cël.
Cur e cur, i han rivà tacà na cassin-a. Lì i era n’om ch’al fava sü ‘l fen.
La prüma uchëta – ch’ai nu pudiva propi pü da curi – l’he ciamàji: «Oh brav om! ‘M lu darìi ‘n poc ad fen par ch’am faga na casëta d’andé saremi sü, parchè ‘l magu ‘l veul mangemi?»
«Pìjlu püra e fa mè ch’a ta smia», l’he sübi rispundìji cël. L’uchëta l’è frama-si – ‘ntant che i àutri dui i andavu ‘pres curi mè i disperà. ‘N quat e quatr’ot l’he fać-si sü na casëta e l’è ‘ndà ‘ndren. L’ava fać che sare-si sü che ‘l magu l’era śa là tacà. «Uchëta, ven feura da lì ch’ai veul mangeti.». «Ai son mia fola», l’he rispundìji cëla.
Ma ‘l magu l’he fać «Aùff» e «Puff»; e la casëta ‘d fen l’è vulà via ‘n mila brancà daspartüt. E la povra uchëta l’è finì ‘nt in bucon antla pansa dal magu.
Sensa perdi temp, cul cativon l’è sübi curć daré ai àutri dui.
Custi chì, ‘ntant, i avu rivà tacà n’àutra cassin-a; e lì i era n’om ch’a l’era ‘pres taié dia scos da brüsé. La seconda uchëta, ch’ai nu pudiva propi pü da curi, l’he ciamàji: «Oh brav’om! ‘M nu darìi ‘n poc di si scos par ch’am faga na casëta d’andé daremi sü parchè ‘l magu ‘l veul mangemi?».
«Pìj-ji püra e fa mè ch’a ta smia», l’he rispundìji cël.
L’uchëta l’è frama-si, ‘ntant che l’àutra l’andava ‘pres a curi mè na disperà. ‘N quat e quatr’ot l’he fać-si sü na casëta e l’è sara-si sü ‘ndren. L’è rivàji sübi ‘l magu e l’he crià: «Uchëta, ven feura da lì ch’ai veul mangeti!».
«Am nu vis gnanca!», l’he rispundìji cëla.
Ma ‘l magu l’he fać dù voti «Aùff» e «Puff»; e tüć ia scos ad cula ca’ i han vulà via daspartüt.
Anche la seconda uchëta l’è ‘ndà finì ‘ntla pansa dal magu.
E cul gramapel, sensa perdi temp, l’è sübi büta-si curi par ciapé la tersa.
Custa chì, ‘ntant, l’ava rivà tacà n’àutra cassin-a; lì i era ‘n müradur ch’a la stava rangianda ‘n mürët e i ava ‘ntur an müć ad mon e dla caussin-a.
«Oh brav’om!», l’he dić-ji l’uchëta; «’M darìi di mon e ‘n po’ ‘d caussin-a par ch’am faga na casëta da saremi sü parchè ‘l magu ‘l veul mangemi?».
«Pìa tüt lon ch’at veuli», l’he rispundìji cël.
E, ‘n quat e quatr’ot, l’uchëta l’he fać-si sü na casëta e l’è sara-si sü ‘ndren.
L’è sübi rivàji ‘l magu e l’he criàji: «Uchëta, ven feura da lì ch’ai veul mangeti!». E cëla: «At peuli spicé ch’ai ven-a feura.».
‘L magu l’he fać tre voti «Aùff» e «Puff»… ma la casëta – ch’a l’era rubüsta – l’è stać sü ‘l so post. ‘L magu l’he pruà ‘ncù tre voti a fe ‘Auf’ e ‘Puf’, e peu ‘ncù e peu ‘ncù… fin ch’a l’è mancàji ‘l fià: ma l’è stać-ji nen da fe… L’è duü ‘ndé via, luntan luntan, par fe-si passé la sbanfon e scondsi par la vargogna.
E la tersa uchëta – mac cëla, pürtrop – l’è pudü turné ca’ ‘ntal so bel a-stagn.
Mural: s’as dà nen da ment a cui ch’an veulu ben, o prüma o dop as gionta; s’ai capita nen ad pes.